MINGGU 5: JURNAL REFLEKSI

Selamat sejahtera, salam perpaduan dan salam 1 Malaysia...

Selamat datang ke blog saya untuk subjek SMP2252 Malaysian Traditional Music. Kali ini saya akan menulis sedikit berkenaan dengan Muzik Gamelan dan Muzik Cak Lempong. Saya meminta maaf kepada En. Amran selaku pensyarah subjek ini kerana masuk kelas lewat sedikit pada minggu ini. Seperti biasa kelas berjalan dengan lancar dan menarik dengan persembahan video Gamelan Bali sebagai set induksi.

Video 1 : Gamelan Bali

Berdasarkan pengetahuan sedia ada saya terhadap muzik gamelan, Gamelan Bali (Video 1) sememangnya mempunyai beberapa perbezaan daripada Gamelan Jawa mahupun gamelan yang lain. Salah satu ciri yang sangat ketara ialah, Gamelan Bali ini dimainkan di luar (outdoor) manakala muzik gamelan lain lebih banyak dimainkan di dalam bilik (indoor). Selain itu, berdasarkan video di atas, ternyata muzik Gamelan Bali sering mengalami perubahan dari segi tempoh dan dinamik. Dalam ensembel Gamelan Bali juga memiliki lebih banyak alat berbilah.

Dari segi pembuatan alat pula, logam Gamelan Bali lebih tebal sehingga dapat mengeluarkan bunyi yang nyaring. Hal ini sangat penting kerana muzik gamelan ini dimainkan secara 'outdoor'. Mengikut http://id.wikipedia.org/wiki/Gamelan_Bali, ciri yang lain bagi gamelan ini ialah gamelan ini menggunakan sejenis simbal yang dikenali sebagai ceng-ceng. Simbal ini menghasilkan bunyi yang nyaring dan sekaligus membezakan Gamelan Bali daripada gamelan yang lain seperti Gamelan Jawa.

GAMELAN

Pengenalan Gamelan

Perkataan Gamelan berasal dari bahasa Jawa. "Gamel" membawa maksud memukul atau menabuh manakala perkataan akhiran "an" pula berfungsi sebagai kata nama yang merujuk kepada sesuatu benda. Ini mungkin kerana peralatan muzik gamelan tergolong dalam kumpulan alat perkusi yang dibunyikan dengan cara ditabuh atau dipukul. Alat muzik gamelan diperbuat daripada perunggu dan kayu, dan ada juga dari besi serta bambu. Alat-alat ini mempunyai sistem larasan yang tetap (fixed tuning). Permainan muzik gamelan dilakukan secara ensembel. Persembahannya hanyalah lengkap dan sempurna apabila dimainkan secara berkumpulan. Namun muzik gamelan juga boleh dipersembahkan secara tunggal (solo).

Gamelan dipercayai wujud semenjak T.M 1 iaitu dengan terciptanya alat gamelan yang pertama yang dikenali sebagai gong. Kemudian, alat-alat yang lain mula dicipta mengikut peredaran zaman. Pada awal tamadun Melayu, gong merupakan alat yang penting, dibunyikan sebagai tanda sesuatu upacara bermula atau sesuatu peristiwa berlaku. Malah tradisi ini masih digunapakai sehingga kini. Contohnya semasa perasmian sesuatu majlis di mana perasmi akan memukul gong untuk merasmikan majlis tersebut.

Gambar 1 : Memukul Gong Semasa Perasmian Majlis

Pada zaman Pemerintahan Kerajaan Demak di Jawa, gamelan digunakan untuk berdakwah oleh ahli sunan (kiai). Kini gamelan dikenali di seluruh dunia sebagai muzik etnik yang unik yang mempunyai keistimewaannya tersendiri.

Gamelan dipercayai berasal dari Indonesia, tetapi terdapat juga alat gamelan yang serupa di negara jiran seperti Filipina, Thailand, Cambodia dan sebahagian Vietnam. Di antaranya ialah Kulintangan di Sabah, Sarawak, Brunei, Mindanao dan Celebes. Namanya mungkin berbeza dari satu tempat ke tempat lain tetapi bentuk alat serta susunannya adalah lebih kurang sama. Seperti yang kita tahu, muzik gamelan mempunyai banyak jenis namun pembelajaran ini hanya memfokuskan kepada dua jenis gamelan iaitu Gamelan Melayu dan Gamelan Jawa.

Gambar 2 : Kulintangan

JENIS-JENIS GAMELAN

Gamelan Melayu

Sejarah

Gamelan Melayu dikategorikan sebagai Muzik Bentuk Tarian Utama. Gamelan Melayu juga disebut sebagai Gamelan Terengganu dan lebih dikenali sebagai Joget Gamelan. Gamelan diperkenalkan di Pahang ketika pemerintahan Sultan Ahmad Muadzam Shah. Tengku Ampuan iaitu Wan Fatimah telah meningkatkan muzik gamelan dan diikuti oleh isteri kedua sultan iaitu Che Zubaida. Puteri mereka iaitu Tengku Ampuan Mariam, telah berkahwin dengan Sultan Sulaiman Badrul Alam Syah pada 1913 dan telah membawa gamelan ke Terengganu.

Gambar 3 : Sultan Ahmad Shah dan Che Zubaida

Gambar 4 : Sultan Sulaiman dan Tengku Ampuan Mariam

Pada tahun 1914 iaitu apabila Sultan Ahmad Shah mangkat, isterinya Che Zubaida telah berangkat ke Terengganu untuk tinggal bersama puterinya, Tengku Ampuan Mariam di istana. Tengku Ampuan Mariam amat meminati gamelan dan dengan itu pada tahun 1915, set gamelan di bawah jagaannya di Pahang telah dibawa ke Istana Maziah di Terengganu dan melatih pemuda pemudi Terengganu untuk bermain serta menari gamelan.

Gambar 5 : Istana Maziah (1933)

Gambar 6 : Istana Maziah (2010)

Pada tahun 1920, selepas kemahkotaan Sultan Sulaiman, usaha dipergiatkan dengan membawa bekas penari Pahang iaitu Yang Khoja dan Cik Meriam untuk melatih penari Terengganu dan dinaungi oleh Tengku Ampuan Mariam sendiri. Demikian juga En.Wan Mohd, En.Wan Ahmad dan En. Ahin iaitu bekas pemain muzik gamelan Pahang diarahkan untuk melatih kumpulan gamelan Terengganu yang dikelolakan oleh Sultan Sulaiman.

Sehingga 1936, Sultan dan permaisuri telah berjaya memiliki set gamelan sendiri. Berbagai-bagai lagu dan tarian dicipta termasuk Lambang Sari, Geliung, Ketam Renjong, Togok, Gagak, Seteru, Lancang Kuning dan sebagainya. Dengan penciptaan lagu baru, sistem tuning, instrumentasi dan melodi telah membawa kepada perpisahan antara Gamelan Jawa dan Gamelan Melayu. Tengku Ampuan Mariam telah menulis sebuah manuskrip mengenai tarian gamelan sementara Sultan Sulaiman telah bertanggungjawab menukarkan nama "Joget Pahang" kepada "Joget Gamelan Terengganu".

Bagaimanapun, Gamelan Terengganu mengalami kejatuhan pada zaman penaklukan Jepun pada tahun 1941 dan kemangkatan Sultan Sulaiman pada tahun 1942. Tengku Mariam berpindah ke Istana Kolam dengan membawa set gamelan bersama 2 orang bekas penarinya. Set gamelan telah dikembalikan ke Pahang pada tahun 1973 setelah berlakunya tawar-menawar yang tidak menyenangkan antara kerajaan Pahang dan kerajaan Terengganu. Set gamelan tersebut telah dianugerahkan kepada Muzium Pahang di Pekan dan dipamerkan.

Sumber : http://rockapak.org/forum/index.php?topic=7040.0



Video 2 : Persembahan Muzik Gamelan Melayu


Alat Muzik Gamelan Melayu

Gambar 7 : Bonang

Gambar 8 : Gambang

Gambar 9 : Kenong

Gambar 10 : Saron Barung

Gambar 11 : Saron Peking (Penerus)

Gambar 12 : Gendang 2 Muka

Gambar 13 : Gong

Sistem Talaan dan Fungsi Alat Muzik

Gambar 14 : Sistem Talaan

Muzik Gamelan Melayu hanya menggunakan dua kategori alat muzik iaitu idiofon dan membranofon. Dalam kategori alat muzik idiofon, Gamelan Melayu mempunyai 1 Gong Ageng yang menghasilkan register paling rendah yang menentukan pusingan bentuk muzik (musical form). Selain itu, muzik gamelan ini juga menggunakan 1 Gong Suwuk yang juga menghasilkan register rendah dan berfungsi sebagai penanda masa.

Alat muzik seperti Kenong yang bercirikan alat muzik Chime juga digunakan sebagai penanda masa serta diapungkan. Muzik Gamelan Melayu juga menggunakan Saron iaitu alat muzik yang mempunyai ciri metalofon. Terdapat dua jenis Saron iaitu Saron Barung dan Saron Peking (doubling note) dan kedua-dua alat muzik ini berbentuk bilahan. Alat muzik dalam kategori idiofon yang terakhir ialah Gambang. Alat ini terdiri daripada 3 oktaf lebih dan merupakan alat muzik yang mempunyai ciri zailofon. Dalam kategori alat muzik membranofon pula, Muzik Gamelan Melayu menggunakan 1 gendang 2 muka yang berfungsi sebagai tulang belakang bagi ensembel ini.

Gamelan Jawa

Pengenalan dan Sejarah

Muzik Gamelan Jawa dikategorikan sebagai Muzik Bentuk Tarian Utama. Definisi terkini bagi Gamelan ialah orkestra yang didominasikan alat muzik gangsa iaitu terdapat alat muzik kordofon, erofon dan membranofon berserta penyanyi perempuan dan lelaki. Muzik gamelan ini berasal dari Pulau Jawa Tengah dan dibawa oleh orang-orang Jawa ketika penjajahan orang-orang Eropah. Kesenian muzik ini merangkumi tarian, wayang kulit purwa dan kuda kepang. Di bahagian Selatan Semenanjung Malaysia, berbagai-bagai bentuk tarian dan wayang Jawa masih dipersembahkan dengan iringan Gamelan Jawa.



Video 3 : Tarian Kupu-Kupu


Selain itu, muzik Gamelan Jawa juga mengiringi tarian seperti Tarian Kifrah, Serimpi Lilin, Kupu-kupu dan Cakil. Alat-alat gamelan pula didapati digunakan bagi mengiringi Riog, Barungan dan Kuda Kepang. Muzik Gamelan Jawa juga biasanya digunakan di majlis perkahwinan, berkhatan dan sebagainya. Gamelan jenis ini boleh didapati di Johor, Selangor dan Wilayah Persekutuan. Muzik Gamelan Jawa memainkan peranan yang sangat penting dalam kehidupan rakyat iaitu sebagai permainan rakyat dan bukannya terhad untuk persembahan istana sahaja.

Video 4 : Gamelan Jawa


Alat Muzik Gamelan Jawa

Gambar 15 : Alat Muzik Gamelan Jawa

Gambar 16 : Alat Muzik Gamelan Jawa

Set alat Gamelan Johor/Jawa adalah lebih banyak dan permainannya lebih kompleks. Muzik gamelan jenis ini memgandungi 9 alat iaitu gendang (ketipung, jiblon, bem), bonang/keromong, demung, saron barung, saron penerus/pekin, gambang, kenong, kempol dan gong.

Gamelan Jawa dimainkan dalam skel Slendro dan Pelog. Skel Pelog mengandungi 7 ton dan jeda di antara not agak berbeza iaitu di antara 1/2 ton dengan minor ke-3.

Gambar 17 : Skel Pelog

PERBANDINGAN ANTARA GAMELAN JAWA DAN GAMELAN TERENGGANU

Perbezaan dan persamaan antara dua jenis gamelan ini dapat dilihat melalui jadual di bawah.

Gambar 18 : Perbezaan

Gambar 19 : Persamaan

NOTASI GAMELAN

Muzik gamelan tidak menggunakan sistem notasi. Notasi tidak penting bagi muzik ini dan lagu lama tidak dicatat. Muzik ini dipelajari secara tidak formal iaitu melalui pendengaran bermula dengan yang mudah dan beransur kepada yang kompleks. Pada abad ke-19, sistem menggunakan nombor diperkenalkan untuk memudahkan pemuzik memainkan 'repertoire' atau lagu yang telah banyak berkembang. Sistem menggunakan nombor ini dikenali sebagai Sistem Kepatihan dan sistem ini kekal digunakan sehingga kini.

Gambar 20 : Manuskrip Tarian Gamelan

TEKSTUR GAMELAN

Tekstur muzik gamelan adalah polifoni. Polifoni bermaksud gubahan yang mempunyai banyak lapisan suara. Ciri utama muzik gamelan ialah bentuknya yang berulang. Setiap frasa diulang muziknya dan bergerak dalam bentuk bulatan. Permainan gamelan memerlukan kemahiran muzikal serta teknikal, perasaan yang peka kepada tekstur keseluruhan serta kerjasama dan hubungan yang baik di antara setiap alat atau pemain.


CAKLEMPONG

Sejarah

Muzik tradisional Caklempong dibawa ke Malaysia oleh orang-orang Minangkabau yang menetap di Negeri Sembilan seawal abad ke-14. Semenjak dari itu, tradisi Caklempong yang berkembang di Malaysia terus mendapat pengaruh daripada tradisi Minangkabau di Sumatera. Muzik ini juga dikenali sebagai telempong, tak lempong atau talempong. Muzik ini terdapat di Daerah Lenggeng, Kuala Pilah dan Jelebu di Negeri Sembilan. Dahulunya, Caklempong bukan sahaja dimainkan sebagai hiburan pada masyarakat umum tetapi juga semasa istiada penabalan sultan. Hari ini Caklempong dimainkan untuk pelbagai upacara rasmi negeri dan perayaan kebudayaan seperti upacara perkahwinan.



Video 5 : Tarian Lilin


Muzik Caklempong juga turut mengiringi pencak silat, tarian lilin, tarian piring dan tarian inai. Muzik ini juga terdapat dalam drama tari randai. Dalam sesebuah persembahan randai yang biasa dipersembahkan, suatu masa rehat diberi kepada ahli kumpulan persembahan untuk mereka berehat. Pada kebiasaannya, jangka masa ini akan diisikan dengan lawak jenaka atau persembahan ensembel Caklempong untuk mengekalkan perhatian para penonton.

Gambar 21 : Pencak Silat

Caklempong adalah alat muzik tradisional dari keluarga idiofon yang menggunakan skel diatonik. Kini, Caklempong ialah muzik tradisional warisan bangsa yang menjadi kebanggaan negara kita. Untuk majlis perasmian, Caklempong selalunya digunakan sebagai muzik iringan di dalam sesuatu pertunjukan silat atau tarian. Ianya juga digunakan di dalam majlis Diraja seperti istiadat pertabalan dan juga majlis keraian korporat. Di dalam majlis perkahwinan pula, Caklempong dipersembahkan untuk memeriahkan lagi upacara persandingan pengantin.

Di dalam tradisi dahulukala, muzik tradisional seperti Caklempong memainkan peranan yang penting dalam kehidupan seharian mereka. Selain daripada sumber hiburan, muzik ini juga dapat menyatupadukan masyarakat dan penduduk setempat.

ALAT MUZIK CAKLEMPONG

Ensembel Caklempong terdiri daripada sekurang-kurangnya tiga set gong berbusut kecil yang disusun dalam barisan mendatar dan setiap set gong diletakkan pada rak yang ditentukan. Dalam bidang muzikologi alat tersebut biasanya dikenali sebagai gongchime. Gong-chime adalah satu set gong kecil yang disusun secara mendatar pada rak dan alat ini boleh didapati di seluruh rantau Asia Tenggara. Di Tanah Besar Asia Tenggara, gong-gong kecil dan berbusut diletakkan pada rak yang berbentuk separa bulat seperti Kyi-Waing di Myanmar dan Khong Wong di Thailand. Di Kepulauan Asia Tenggara, rak dibina berbaris-baris seperti bonang di Jawa, trompong di Bali, kulintang di Filipina, canang di Semenanjung Malaysia dan Kulintangan serta engkuromong di Sabah dan Sarawak.

Menurut tradisi Minangkabau yang terdapat di Sumatera Barat dan Semenanjung Malaysia, gong-chime dikenali sebagai Caklempong. Terdapat pelbagai gaya kedaerahan dalam instrumentasi dan repertoire yang juga menggambarkan kepelbagaian nama yang diberikan kepada peralatan muzik ini. Pada umumnya, gong berbusut mempunyai garis pusat lebih kurang 14 cm di bahagian atas, busutnya pula berukuran lebih kurang 2.5 cm dan tinggi gong lebih kurang 8-10 cm. Gong dipukul dengan pemukul yang berbalut.

Video 6 : Muzik Caklempong


Bonang

Gambar 22 : Bonang

Bonang Caklempong diperbuat daripada perunggu atau tembaga. Bentuknya sama seperti gong atau tetawak kecil. Saiznya sama besar dengan sebuah piring. Seperti gong, bonang juga mempunyai cembol atau tombol bulat di bahagian tengahnya. Bahagian inilah yang perlu diketuk. Bonang diatur di atas dua baris tali yang telah diikat di dalam tepak Caklempong. Penalaan (tuning) boleh dilakukan dengan cara mengetuk permukaan bahagian dalam cembol untuk mendapatkan pic yang tinggi. Penalaan pic yang rendah ialah dengan cara mengetuk permukaan bahagian luar cembol.

Gereteh

Gambar 23 : Gereteh

Gereteh terdiri daripada 15 biji bonang yang disusun dalam nada C Major satu oktaf, termasuk 7 not pilihan. Seelok-eloknya satu Ensembel Caklempong mempunyai dua set gereteh supaya set gereteh yang kedua dapat memainkan kaunter melodi.

Tingkah

Gambar 24 : Tingkah

Tingkah terdiri daripada lapan biji bonang yang bermula dari not E, F, G, A, Bb, B, C dan D. Permainan bonang tinkah banyak tertumpu kepada pengawalan rentak dan menghasilkan irama mengikut pukulan gendang. Ketukan hanya melalu dan mudah dimainkan.

Sauwa

Sauwa mempunyai lapan biji bonang. Bentuknya sama sahaja dengan tingkah. Bonang Sauwa diketuk mengikut corak irama ostinato dan bergerak mengikut kod melodi. Corak irama ostinato yang sesuai hendaklah terlebih dahulu diajarkan kepada pemain sauwa. Notasi Tingkah dan Sauwa tidak disediakan, hanya kod blok sahaja disediakan. Notasi untuk Sauwa bermula dari not E rendah (1 oktaf di bawah notasi Gereteh).

Gendang Ibu dan Gendang Anak

Gambar 25 : Gendang Ibu dan Gendang Anak

Gendang mempunyai dua saiz. Gendang Ibu lebih kurang 2 cm lebih besar daripada Gendang Anak. Baluh berbentuk cembung dan dua muka kulit gendang diperbuat daripada kulit kambing atau lembu yang diikat pada baluh dengan tali. Muka kulit gendang dipukul dengan tangan oleh dua orang pemain untuk menghasilkan rentak terhasil (resultant rhythmic pattern) melalui teknik permainan bertingkah.

Bangsi dan Serunai

Gambar 26 : Bangsi

Gambar 27 : Serunai

Alat muzik erofon yang terdapat dalam ensembel Caklempong tradisional sama ada Bangsi (berbentuk rekorder, lebih kurang 17 cm panjang) atau Serunai (paip pelidah) atau Pupuik (alat tiupan jenis pelidah daripada golongan daun kelapa). Bangsi diperbuat daripada buluh dengan 7 lubang jari yang dapat menghasilkan skel 7 pic yang berpadanan dengan nada Gereteh. Serunai diperbuat daripada sebatang buluh yang kecil yang panjangnya lebih kurang 17 cm. Di samping itu sebuah paip buluh yang lebih kecil berukuran 6 cm dan mempunyai pelidah dimasukkan ke dalam hujung serunai. Serunai mempunyai 4 lubang jadi dan menghasilkan muzik berasaskan skel pentatonik.

Pupuik terdiri daripada pupuik gadang (diperbuat daripada daun kelap) dan pupuik tanduk (diperbuat daripada tanduk kerbau). Kebiasaannya alat erofon ini memainkan melodi yang sama dengan Gereteh terutama dalam lagu yang dihasilkan.

Dalam Ensembel Caklempong moden, Gereteh, Tingkah dan Sauwa dikekalkan tetapi alat mengiringi ensembel itu mungkin juga gitar dan gitar elektrik, dram barat atau rebano (rebana), akordion, mandolin serta alat lain. Lagu-lagu yang dimainkan adalah daripada repertoire randai tradisional hinggalah kepada melodi kontemporari atau sezaman.

Rupabentuk, penjarian dan cara meniup Bangsi adalah serupa dengan rekorder. Meniup Bangsi adalah lebih mudah daripada meniup rekorder kerana alat ini boleh ditiup dengan kuat tanpa menaikkan tonnya. Bangsi diperbuat daripada jenis buluh yang baik di mana ianya direndam, dijemur dan diawet sebelum dijadikan Bangsi. Serunai pula diperbuat daripada buluh tetapi jauh lebih kecil daripada Bangsi. Serunai hanya berukuran lebih kurang 14 cm dan hanya mempunyai 4 lubang. Serunai hanya boleh menghasilkan 5 not iaitu C, D, E, F dan G.

Kayu Pengetuk

Gambar 28 : Kayu Pengetuk

Kayu pengetuk Caklempong berukuran kira-kira 22 cm panjang. Satu pertiga daripada kayu pengetuk dibalut dengan tali gasing supaya apabila diketukkan ke cembul Caklempong hasil bunyinya tidak terlalu nyaring.



SUSUNAN ALAT CAKLEMPONG

Susunan alat muzik Caklempong boleh dilihat melalui gambarajah yang ditunjukkan di bawah ini.

Gambar 29 : Susunan Alat Caklempong

Gambar 30 : Susunan Alat Caklempong

NOTASI CAKLEMPONG

Notasi Caklempong boleh dilihat melalui gambarajah di bawah ini.

Gambar 31 : Notasi Caklempong

SKEL CAKLEMPONG

Pic-pic dalam muzik Caklempong kontemporari berdasarkan kepada skel diatonik Barat terutamanya skel C Major. Pic-pic yang biasa pada Ensembel Caklempong adalah seperti rajah di bawah ini.

Gambar 32 : Skel Caklempong

Melodi lagu dinotasikan dengan menggunakan sistem nombor, walaupun terdapat berbagai-bagai kaedah notasi dan teknik permainan muzik tradisional di Malaysia dan Sumatera.

Sumber : http://worldcaklempong.blogspot.com/

Pada akhir kuliah ini, pelajar pengayaan diri telah dibawa ke Bilik Tradisional untuk berkenalan dengan Alat Muzik Gamelan. Walaupun saya bukanlah seorang yang pakar dalam memainkan alat muzik ini, tetapi dengan berkat pembelajaran subjek Gamelan yang saya ambil pada semester-semester yang lepas, dapatlah saya menunjuk ajar salah seorang pelajar pengayaan diri untuk memainkan lagu yang mudah iaitu Timang Burung. Saya sangat gembira kerana dapat membantu. Saya berharap pelajar yang mengambil subjek ini sebagai pengayaan diri tertarik dengan pembelajaran ini dan sekaligus mendapat sedikit pengalaman bermain alat muzik Gamelan. Semoga berjumpa lagi di minggu hadapan! Sekian...